Zamówienia publiczne stanowią około 14% PKB Polski, co przekłada się na ponad 350 miliardów złotych rocznie. Ta ogromna siła nabywcza sektora publicznego może zostać wykorzystana jako potężne narzędzie transformacji w kierunku zrównoważonej gospodarki. Zielone zamówienia publiczne (Green Public Procurement - GPP) to podejście, w którym instytucje publiczne uwzględniają aspekty środowiskowe w procesach zakupowych.
Czym są zielone zamówienia publiczne?
Zielone zamówienia publiczne można zdefiniować jako proces, w którym instytucje publiczne starają się nabywać towary, usługi i roboty budowlane o ograniczonym negatywnym wpływie na środowisko w całym cyklu życia w porównaniu z towarami, usługami i robotami budowlanymi o tej samej podstawowej funkcji, które zostałyby zamówione w innym przypadku.
Kluczowe elementy zielonych zamówień publicznych:
- Uwzględnianie kryteriów środowiskowych na wszystkich etapach postępowania
- Analiza cyklu życia produktu (Life Cycle Assessment - LCA)
- Ocena kosztów w całym cyklu życia (Life Cycle Costing - LCC)
- Promowanie innowacyjnych rozwiązań ekologicznych
- Wspieranie gospodarki o obiegu zamkniętym
Według danych Urzędu Zamówień Publicznych, w 2023 roku tylko około 12% wszystkich zamówień publicznych w Polsce zawierało kryteria środowiskowe, co jest wynikiem znacznie niższym niż średnia unijna wynosząca 30%. Jednocześnie badania pokazują, że samorządy, które aktywnie wdrażają zielone zamówienia publiczne, osiągają średnio 15-20% redukcji emisji CO2 związanej z zamówieniami oraz 10-15% oszczędności kosztów w perspektywie długoterminowej.
Ramy prawne zielonych zamówień publicznych w Polsce
Polskie prawo zamówień publicznych przeszło w ostatnich latach istotną ewolucję, otwierając nowe możliwości dla uwzględniania aspektów środowiskowych:
Nowelizacja ustawy Prawo zamówień publicznych
Implementacja dyrektyw unijnych wprowadzających możliwość stosowania pozacenowych kryteriów oceny ofert, w tym środowiskowych.
Przyjęcie nowej ustawy Prawo zamówień publicznych
Wzmocnienie zasady efektywności, uwzględniającej m.in. aspekty środowiskowe i innowacyjne.
Wejście w życie nowej ustawy Pzp
Wprowadzenie nowych rozwiązań, w tym możliwości stosowania etykiet środowiskowych, koncepcji kosztu cyklu życia oraz fakultatywnych przesłanek wykluczenia związanych z naruszeniem przepisów środowiskowych.
Krajowy Plan Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych
Dokument strategiczny określający cele i działania w zakresie zielonych zamówień publicznych, w tym osiągnięcie 30% udziału zamówień z kryteriami środowiskowymi do 2027 roku.
Kluczowe przepisy sprzyjające zielonym zamówieniom publicznym w obecnie obowiązującej ustawie Pzp:
- Art. 17.1.2 - zasada efektywności, uwzględniająca najlepszy stosunek nakładów do efektów, w tym efektów środowiskowych
- Art. 91-95 - możliwość stosowania etykiet środowiskowych jako sposobu weryfikacji spełniania wymagań
- Art. 242 - możliwość stosowania pozacenowych kryteriów oceny ofert, w tym aspektów środowiskowych
- Art. 245 - możliwość zastosowania kosztu cyklu życia jako kryterium oceny ofert
- Art. 108.1.1 - fakultatywne przesłanki wykluczenia wykonawcy z powodu naruszenia obowiązków w dziedzinie ochrony środowiska
— dr hab. Anna Nowak, ekspertka ds. zamówień publicznych, Uniwersytet WarszawskiZielone zamówienia publiczne nie są już tylko opcją czy modnym trendem, ale koniecznością wynikającą z celów klimatycznych i środowiskowych UE. Instytucje publiczne muszą przejąć rolę liderów transformacji, pokazując, że zrównoważone zakupy są nie tylko możliwe, ale również opłacalne.
Jak skutecznie wdrażać zielone zamówienia publiczne?
Implementacja zielonych zamówień publicznych wymaga systematycznego podejścia i odpowiedniego przygotowania. Na podstawie doświadczeń polskich samorządów, można wyróżnić kilka kluczowych etapów:
Analiza potrzeb i możliwości
Przeprowadzenie analizy dotychczasowych zamówień i identyfikacja tych kategorii, gdzie wprowadzenie kryteriów środowiskowych przyniesie największe korzyści. Ocena potencjału rynku i możliwości dostawców.
Opracowanie strategii i polityki GPP
Przyjęcie dokumentu strategicznego określającego cele, priorytety i harmonogram wdrażania zielonych zamówień. Ustalenie minimalnych wymagań środowiskowych dla kluczowych kategorii zakupowych.
Budowanie kompetencji
Szkolenia dla pracowników odpowiedzialnych za zamówienia publiczne w zakresie kryteriów środowiskowych, LCA, LCC oraz weryfikacji spełniania wymagań. Tworzenie zespołów eksperckich.
Dialog z rynkiem
Prowadzenie wstępnych konsultacji rynkowych przed kluczowymi zamówieniami, informowanie rynku o planowanych wymaganiach środowiskowych z wyprzedzeniem, edukacja potencjalnych wykonawców.
Implementacja i monitorowanie
Wprowadzanie kryteriów środowiskowych do dokumentacji przetargowej, monitorowanie rezultatów, zbieranie danych i analiza efektów środowiskowych i ekonomicznych.
Skuteczne praktyki w zielonych zamówieniach publicznych
Poniżej przedstawiamy przykłady udanych wdrożeń zielonych zamówień publicznych przez polskie samorządy:
Warszawa: Zielone zamówienia na energię elektryczną
Miasto Warszawa przeprowadziło w 2022 roku grupowy zakup energii elektrycznej dla 21 jednostek miejskich, wprowadzając wymóg, aby 100% energii pochodziło ze źródeł odnawialnych. Wymóg był weryfikowany poprzez gwarancje pochodzenia wydawane przez Urząd Regulacji Energetyki.
Rezultaty:
- Redukcja emisji CO2 o 60 000 ton rocznie
- Wsparcie dla krajowego rynku OZE
- Wzrost konkurencji na rynku - oferty złożyło 5 dostawców
- Tylko 3% wyższy koszt w porównaniu do standardowej energii
Gdańsk: Zamówienie na niskoemisyjny transport publiczny
Gdańskie Autobusy i Tramwaje przeprowadziły postępowanie na zakup 24 autobusów, stosując metodę kosztu cyklu życia (LCC). W ocenie ofert uwzględniono nie tylko cenę zakupu, ale również koszty zużycia energii, emisji CO2 i zanieczyszczeń atmosferycznych oraz koszty utrzymania w całym okresie eksploatacji (15 lat).
Rezultaty:
- Wybór autobusów o 30% niższym zużyciu paliwa
- Redukcja emisji CO2 o 1200 ton rocznie
- Oszczędności operacyjne na poziomie 18 mln zł w okresie eksploatacji
- Poprawa jakości powietrza w mieście
Wrocław: Ekologiczne meble biurowe
Urząd Miasta Wrocławia zastosował kryteria środowiskowe w zamówieniu na meble biurowe, promując gospodarkę o obiegu zamkniętym. W specyfikacji wymagano, aby produkty posiadały certyfikaty potwierdzające pochodzenie drewna z legalnych źródeł (FSC lub PEFC), nie zawierały niebezpiecznych substancji oraz były zaprojektowane w sposób umożliwiający łatwy demontaż i recykling.
Rezultaty:
- Zakup mebli o 25% dłuższej żywotności
- Redukcja śladu węglowego o 35% w porównaniu do standardowych mebli
- Stymulacja rynku produkcji ekologicznych mebli
- Wyższy komfort użytkowania (brak emisji formaldehydu i innych szkodliwych substancji)
Kraków: Zielone zamówienia na usługi utrzymania zieleni
Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie wprowadził kryteria środowiskowe w zamówieniach na utrzymanie terenów zielonych. Wymagania obejmowały stosowanie sprzętu elektrycznego zamiast spalinowego, wykorzystanie kompostowania na miejscu, ograniczenie stosowania pestycydów oraz zatrudnianie osób z grup defaworyzowanych (aspekt społeczny).
Rezultaty:
- Redukcja hałasu w parkach miejskich o 50%
- Zmniejszenie emisji CO2 o 35 ton rocznie
- Poprawa bioróżnorodności dzięki ograniczeniu chemicznych środków ochrony roślin
- Utworzenie 15 miejsc pracy dla osób z grup defaworyzowanych
Praktyczne narzędzia dla zielonych zamówień publicznych
Instytucje zamawiające mogą korzystać z wielu gotowych narzędzi wspierających wdrażanie zielonych zamówień publicznych:
Kryteria GPP Komisji Europejskiej
Gotowe zestawy kryteriów środowiskowych dla ponad 20 grup produktowych, dostępne w języku polskim. Zawierają kryteria podstawowe i kompleksowe, które można bezpośrednio wykorzystać w dokumentacji przetargowej.
Kalkulatory LCC
Narzędzia do obliczania kosztu cyklu życia produktów, uwzględniające koszty zakupu, eksploatacji, utylizacji oraz koszty zewnętrzne związane z emisjami. Dostępne są specjalne kalkulatory dla pojazdów, sprzętu IT, oświetlenia i budynków.
Etykiety i certyfikaty środowiskowe
Gotowe systemy certyfikacji, które można wykorzystać jako sposób weryfikacji spełniania wymagań środowiskowych (np. EU Ecolabel, Blue Angel, Nordic Swan, FSC, PEFC, Energy Star).
Platformy wymiany doświadczeń
Sieci i platformy umożliwiające wymianę doświadczeń i dobrych praktyk, takie jak Sieć GPP Polska koordynowana przez Urząd Zamówień Publicznych czy międzynarodowa sieć Procura+.
Wyzwania i bariery w stosowaniu zielonych zamówień publicznych
Pomimo rosnącej świadomości korzyści płynących z GPP, samorządy i instytucje publiczne wciąż napotykają na liczne wyzwania:
| Wyzwanie | Rekomendacja |
|---|---|
| Niewystarczająca wiedza i kompetencje zamawiających | Systematyczne szkolenia, utworzenie zespołu ekspertów GPP, korzystanie z zewnętrznego wsparcia UZP i organizacji specjalizujących się w zielonych zamówieniach |
| Obawa przed wyższymi kosztami | Stosowanie metodologii kosztu cyklu życia (LCC), która uwzględnia nie tylko cenę zakupu, ale również koszty eksploatacji i utylizacji |
| Trudności w weryfikacji kryteriów środowiskowych | Korzystanie z uznanych etykiet środowiskowych, certyfikatów i deklaracji środowiskowych produktu (EPD) |
| Ograniczona odpowiedź rynku | Prowadzenie dialogu technicznego przed postępowaniem, informowanie rynku z wyprzedzeniem o planowanych wymaganiach, stopniowe podnoszenie poprzeczki |
| Skupienie na najniższej cenie | Przyjęcie polityki GPP na poziomie organizacji, która będzie promować stosowanie kryteriów pozacenowych |
Perspektywy rozwoju zielonych zamówień publicznych w Polsce
Zielone zamówienia publiczne w Polsce mają znaczny potencjał rozwoju, szczególnie w kontekście realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu. Kluczowe trendy i kierunki rozwoju obejmują:
- Obowiązkowe kryteria środowiskowe - stopniowe wprowadzanie obowiązkowych kryteriów dla wybranych grup produktowych, zgodnie z praktyką innych krajów UE
- Cyfryzacja zielonych zamówień - rozwój platform e-zamówień z wbudowanymi modułami wspierającymi GPP, automatyczne kalkulatory LCC
- Włączenie kryteriów obiegu zamkniętego - rosnący nacisk na aspekty związane z gospodarką o obiegu zamkniętym, takie jak trwałość, możliwość naprawy, recykling
- Łączenie kryteriów środowiskowych i społecznych - rozwój kompleksowego podejścia do zrównoważonych zamówień publicznych
- Standardy sprawozdawczości - rozwój metodologii pomiaru i raportowania efektów środowiskowych zamówień publicznych
Rekomendacje dla samorządów
Na podstawie analizy najlepszych praktyk i trendów można sformułować następujące rekomendacje dla samorządów chcących wdrażać zielone zamówienia publiczne:
- Przyjęcie strategii GPP - opracowanie i formalne przyjęcie strategii zielonych zamówień publicznych z konkretnymi celami i harmonogramem
- Inwestycja w kompetencje - systematyczne budowanie wiedzy i umiejętności pracowników odpowiedzialnych za zamówienia publiczne
- Priorytetyzacja kategorii zakupowych - skupienie się początkowo na kategoriach o największym wpływie środowiskowym i potencjale oszczędności
- Współpraca międzysektorowa - nawiązanie współpracy z innymi instytucjami publicznymi, organizacjami ekologicznymi i przedsiębiorstwami
- Zamówienia wspólne - łączenie sił z innymi jednostkami w celu zwiększenia siły nabywczej i obniżenia kosztów transakcyjnych
- Dialog z rynkiem - regularne informowanie rynku o planowanych zamówieniach i wymaganiach środowiskowych
- Monitorowanie i komunikacja - systematyczne śledzenie efektów środowiskowych i ekonomicznych GPP oraz komunikowanie sukcesów
Podsumowanie
Zielone zamówienia publiczne stanowią potężne narzędzie, które może znacząco przyczynić się do transformacji w kierunku bardziej zrównoważonej gospodarki. Doświadczenia polskich samorządów pokazują, że odpowiednio wdrożone GPP przynoszą nie tylko korzyści środowiskowe, ale również ekonomiczne i społeczne.
Kluczem do sukcesu jest systematyczne podejście, budowanie kompetencji, dialog z rynkiem oraz uwzględnianie pełnego kosztu cyklu życia zamiast koncentrowania się wyłącznie na cenie zakupu. Samorządy, które potrafią efektywnie wykorzystać potencjał zielonych zamówień publicznych, stają się liderami zrównoważonego rozwoju i inspiracją dla innych instytucji oraz biznesu.
W Green Partnerships jesteśmy przekonani, że zielone zamówienia publiczne to jeden z najskuteczniejszych instrumentów stymulowania innowacji ekologicznych i wspierania lokalnych, zrównoważonych przedsiębiorstw. Zapraszamy samorządy i instytucje publiczne do kontaktu w celu uzyskania wsparcia w planowaniu i wdrażaniu skutecznej strategii GPP.
